Pod względem architektonicznym Twierdza Poznań była dziełem nowatorskim. Po raz pierwszy bowiem zastosowano tu system fortyfikacji nazwany później “nowopruskim”. W miejscu, w którym powstać miała przyszła Cytadela – Fort Winiary, prace budowlane rozpoczęto 23 czerwca 1828 r. W dniu tym przystąpiono do kopania rowów pod projektowane fosy.
Wybudowana w myśl założeń systemu nowopruskiego Cytadela, zajmowała obszar ok. 100 ha. Zewnętrzne umocnienia z fosami wzniesiono na planie wielokąta. Kernwerk (umocnienie rdzenne, rdzeń) tworzyły trójkondygnacyjne podpiwniczone koszary posiadające w części tylnej dwie wieże obserwacyjne z tarasami artyleryjskimi. Prowadziły do niego mosty: główny, dla artylerii oraz dla piechoty. Od południa redutę zabezpieczały śluzy: na Wierzbaku i na Warcie. Mogły one spiętrzać wody, tworząc rozlewiska na przedpolu twierdzy. Na końcach obu śluz usytuowano forty Hake – przy Małej Śluzie oraz Przyczółek Mostowy Fort Roon – przy Wielkiej Śluzie. Całość twierdzy otoczona była wałem głównym, wzmocnionym od północy trzema bastionami i czterema wysuniętymi rawelinami, od strony południowej koszary flankowane były ogniem z czterech samodzielnych redut. Łączna długość zewnętrznej linii obronnej wynosiła ok. 3 km. Cytadelę otaczała sucha fosa szerokości 6 – 32 metrów i głębokości ok. 7 metrów. Wszystkie wzniesione obiekty posiadały mury ceglane o grubości 1,3 – 1,8 metra. Dookoła całego kompleksu fortecznego prowadziła tak zwana kryta droga.
poniżej – Magazyn prochu
Fort Winiary, zwany Cytadelą, był głównym fortem w strukturze poligonalnych umocnień Twierdzy Poznań, wydzielonym od pozostałych dzieł fortyfikacyjnych zespołem umocnień zdolnym do samodzielnej obrony okrężnej. Był największym fortem nie tylko w Prusach, ale w całej dziewiętnastowiecznej Europie. Jego cechą charakterystyczną był rdzeń – Kernwerk, będący tzw. śródszańcem, czyli „fortem w forcie”. Dzięki takiej organizacji obrony załoga fortu nawet po sforsowaniu przez wroga głównych umocnień zdolna była do dalszego stawiania oporu. Ze strategicznego punktu widzenia głównym zadaniem fortu Winiary w czasie oblężenia Poznania było utrzymanie ważnego taktycznie Wzgórza Winiarskiego. Zdobycie fortu było konieczne do przejęcia całkowitej kontroli nad miastem. Założenia te potwierdziły się w czasie II wojny światowej, kiedy dopiero upadek Cytadeli, ostatniego niemieckiego punktu oporu, zakończył trwające miesiąc walki o Poznań.
poniżej – Reduta I Fort Winiary
W swoich dziejach twierdza spełniała różne funkcje. Więziono tu polskich spiskowców po powstaniach 1846, 1848 i 1863 r., oraz jeńców wojennych po zwycięskich dla Prus wojnach z Danią, Austrią i Francją. Szybki postęp techniki wojennej w II połowie XIX w. osłabił znaczenie Cytadeli. Rezultatem tych przemian było wybudowanie w 1876-90 na obrzeżach miasta nowego, zewnętrznego pierścienia fortów, który przejął rolę starych umocnień.
poniżej – Reduta II Fort Winiary
W czasie I wojny światowej winiarska twierdza znalazła się poza obszarem działań zbrojnych. Opanowana bez walki przez powstańców wielkopolskich 1918 r., stała się ośrodkiem formowania I Pułku Strzelców Wielkopolskich oraz I i II Batalionu Telegraficznego. W okresie międzywojennym na Cytadeli stacjonowały jednostki Wojska Polskiego, m.in. 7 Batalion Telegraficzny, 7 Batalion Sanitarny, XII Batalion Kolejowy, 7 Batalion Administracyjny, 7 Szwadron Taborów i 3 Pułk Wojsk Kolejowych. Dzięki żołnierzom tej ostatniej formacji, w dniu 21 VII 1923 r. oddano do użytku linię kolejki wąskotorowej, długości 17,4 km, która połączyła Cytadelę z Obozem Ćwiczebnym w Biedrusku.
poniżej – Brama Polna Fort Winiary
Po zajęciu Poznania przez Wehrmacht 1939 r., w forcie wieziono jeńców wojennych – najpierw polskich, później brytyjskich i radzieckich, natomiast w południowo – zachodniej części fosy urządzono strzelnicę filii zakładów Deutschen Waffen- und Munitionsfabriken AG. Cytadela na przełomie 1944 – 45 r. Stała się głównym punktem oporu kilkudziesięciotysięcznej niemieckiej załogi Festung Posen. Zdobyta po pięciodniowym szturmie 23 II 1945 r., pochłonęła życie kilkuset żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej oraz mieszkańców Poznania – cytadelowców, zwerbowanych przez Rosjan. Był to pierwszy i ostatni jak się okazało wojenny epizod w dziejach twierdzy.
poniżej – Śluza Forteczna przy Reducie Fortu Roona (fort nie dostępny, teren zakładu)
Warta, która podczas budowy fortu Winiary została przesunięta 200 metrów na zachód, została przegrodzona dużym obronnym jazem-mostem, zwanym Wielkim, o rozpiętości 82 metrów. Na 12-przęsłowym moście ustawiono budynek z kazamatami bojowymi działowymi. Przęsła miały po 5 metrów szerokości, można je było przegrodzić przy pomocy belek wsuwanych w pionowe prowadnice w trzech rzędach. Spiętrzenie Warty o 2 metry ponad średnią wodę powodowało zalanie części miasta i znakomicie ułatwiło obrońcom walkę o twierdzę. Po wschodniej stronie Warty zbudowano przyczółek mostowy w formie niewielkiego fort z własnym środszańcem, który nosił nazwę fortu Roona.
U stóp wzgórza, na którym zbudowano fort Winiary, przepływał zachodni dopływ Warty – Wierzbak. Aby umożliwić spiętrzenie jego wód i stworzenie obronnego obszaru zalewowego, w poprzek doliny zbudowano kazamatowaną obronną grodzę, w której umieszczono przepusty. W miejscu połączenia grodzy z podjazdem do fortu Winiary zbudowano bramę Cmentarną. Od strony południowej grodzę osłaniał spory fort noszący nazwę Świętego Wojciecha, później Fort Hake.
Z całego zespołu przetrwała tylko estakada, dzisiaj siedziba muzeum Armii „Poznań”.
